سازها از ابزارهای بسیار قدیمی در موسیقی به شمار می‌آیند که از زمان‌های گذشته برای تولید صدا و موسیقی استفاده می‌شده‌اند. به همین دلیل، امروزه می‌توان ساز های موسیقی را در دسته‌بندی‌های گوناگونی قرار داد که در طول زمان و با ترکیب فرهنگ‌های مختلف به وجود آمده‌اند. در این مقاله از آقای پیانو، با ما همراه باشید تا در مورد سازها، انواع ساز های دستی و دسته‌بندی‌شان صحبت کنیم.
آشنایی با سازهای مختلف ایرانی و غربی به نوازندگان کمک می‌کند تا بدانند برای هر سبک موسیقی به چه سازی نیاز دارند. سازها براساس جنس، نحوه اجرا و صداهایی که تولید می‌کنند دسته‌بندی می‌شوند. شناخت و طبقه‌بندی سازها را سازشناسی (Organology) می‌نامند. این دسته‌بندی‌ها همانطور که ذکر شد بر اساس شیوه‌های گوناگون انجام می‌شود. در جدول زیر، رایج‌ترین نوع دسته‌بندی سازها به همراه نام آنها آورده شده است.
| طبقه‌بندی انواع‌ساز موسیقی | نام سازها |
|---|---|
| ساز زهی (زخمه‌ای، مضرابی، آرشه‌ای) | ویولن، تنبور، تار، سه تار، دوتار، کمانچه، قانون، چنگ، سنتور، گیتار، تارباس، بربط، بالالایکا، شورانگیز، رباب، دیوان، دولسیمر، چونگیر، چگور، قیچک، ویولا، ویولا د آمور، ویولا داگامبا، ماندولین، یوکه‌لیلی (اوکوله‌له)، هارپ، ویولنسل، کنترباس، عود، لوت، مراژ، هارپ و باغلاما، بانجو، بربط (عود یا رود)، تار آذربایجانی (۹ سیم)، سلانه، سی‌تار، شهتور، صراحی، کرشمه، کنترباس، گیتار فلامنکو، قاویز (زنبورک ترکمنی)، قیجاق (کمانچهٔ ترکمنی)، ویولن آلتو |
| ساز بادی (چوبی و برنجی) | فلوت، سازدهنی، ترومبون، ملودیکا، کلارینت، ساکسوفون، نی‌انبان، دودوک، بالابان، دوزله، سرنا، ابوا، فاگوت، شمشال، فلوت پیکولو |
| ساز صفحه کلیددار | پیانو، گلوکن‌اشپیل، گارمون، آکاردئون، کلاوسن، ارگ، چلستا، چمبالو |
| ساز الکترونیکی | گیتار الکتریک |
| ساز کوبه‌ای (با کوک معین و نامعین) | تنبک، کاخن، طبل، دف، دایره، سنج، زنبورک، طبلا، تومبا، ماراکس، مثلث، دمام، تیمبال، دامارو، قاشقک، تمبورین، درامز، تیمپانی، هنگ‌دارم، داربوکا، زایلوفون، ماریمبا، چایمز |
برای آشنایی با دنیای موسیقی، اولین گام شناخت سازها و ویژگی‌های آن‌هاست. این دانش به ما کمک می‌کند تا بتوانیم سازی را انتخاب کنیم که با سلیقه و نیازهای ما هماهنگ باشد.
انواع ساز های موسیقی در سبک‌های غربی و ایرانی
سازها بر اساس سبک‌های مختلف موسیقی طبقه‌بندی می‌شوند. از زمان‌های بسیار دور، انسان‌ها سازهایی ساخته‌اند که به مرور زمان تکامل یافته و پیشرفته‌تر شده‌اند. امروزه بیش از 130 نوع ساز مختلف در جهان وجود دارد که هرکدام در دنیای موسیقی جایگاه ویژه‌ای دارند.
در ادامه، چند نمونه از معروف‌ترین سازهای سنتی ایرانی و سازهای غربی را معرفی کرده‌ایم تا با نحوه اجرا، صدا و ظاهر آنها آشنا شوید. این آشنایی به شما کمک می‌کند تا بهترین ساز را برای شروع موسیقی انتخاب کنید.
طبقه‌بندی سازهای سنتی ایرانی
یکی از روش‌های طبقه‌بندی موسیقی، بر اساس جغرافیا و کشورها است. سازهای سنتی در ایران جایگاه ویژه‌ای دارند و به نوعی نمایانگر فرهنگ، سنت‌ها و علایق ایرانیان هستند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این سازها را مشاهده می‌کنید.
| انواع ساز ایرانی و سنتی | نمونه ساز |
|---|---|
| ساز زهی (زخمه‌ای، مضرابی، آرشه‌ای) | دیوان، تار، دوتار، سه تار، عود (بربط)، تنبور، چگور، رباب، قانون، چنگ، کمانچه، قیچک سرود، ویولن ایرانی، سنتور |
| ساز کوبه‌ای (با کوک معین و نامعین) | دایره، دهل، تنبک، نقاره، سنج، طاس، دف |
| ساز بادی (چوبی و برنجی) | نرمه‌نای، فلوت، نی، قره نی، نی انبان، کرنا، بالابان، دوزله، سرنا، نفیر، دونیه، شمشال |
انواع سازهای زهی
این دسته از سازها به دو نوع سنتی و غربی تقسیم می‌شوند. همانطور که از نام آنها پیداست، صدای این سازها از طریق ارتعاش و لرزش زه‌ها تولید می‌شود. این سازها می‌توانند دارای زه‌های فلزی یا پلاستیکی باشند و در برخی مدل‌ها از هر دو نوع استفاده می‌شود.
اما روش تولید صدا در سازهای زهی با یکدیگر متفاوت است؛ در برخی از آنها به وسیله کندن (زخمه‌ای) سیم، صدا تولید می‌شود، در برخی دیگر با ضربه زدن (کوبشی)، و در بعضی دیگر با کشیدن آرشه (آرشه‌ای). هر کدام از این سازهای زهی شاخه‌های خاص خود را دارند که به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
سازهای زهی:
- ساز زه ای زخمه‌ای
- ساز زه ای آرشه‌ای
- ساز زه ای کوبشی
همانطور که گفته شد، در زه‌های زخمه‌ای، صدا به وسیله کندن یا ضربه زدن سیم‌ها تولید می‌شود و این سازها به طور معمول در سبک‌های مختلف موسیقی استفاده می‌شوند. بیشتر این مدل از سازها به خانواده‌ی تارها تعلق دارند مانند گیتار، سه‌تار، گیتار بیس، بانجو و ماندولین. جالب است که در بعضی موارد، در زه‌های آرشه‌ای از روش کندن یا زخمه‌زدن برای تولید صدا استفاده می‌شود. این نحوه نوازندگی به نوازنده این امکان را می‌دهد که در بخش‌های مختلف قطعه، هم از آرشه و هم از کندن سیم استفاده کند.
سه‌تار
احتمالاً انواع ساز سه تار را دیده و صدای آن را شنیده‌اید؛ این ساز در اصل یک ساز سنتی ایرانی است. سه‌تار ساخته شده از یک دسته و یک کاسه به شکل گلابی متمایل به دایره است. اندازه آن کوچک‌تر از تار است، اما نحوه گرفتن و پرده‌گرفتن آن همانند تار است. صدای سه‌تار حدود سه اکتاو را پوشش می‌دهد و تولید صدا در آن با کندن سیم‌ها یا زخمه‌زدن انجام می‌شود. ضخامت صفحه چوبی زیر سیم‌ها در این ساز بسیار حیاتی است، زیرا تأثیر مستقیمی بر کیفیت و طنین ساز دارد.
تار
در معرفی انواع سازهای زهی زخمه‌ای به ساز منحصر به فردی به نام تار می‌رسیم. تار یک ساز سنتی است که بسیار از آن استقبال شده و توسط اساتید برجسته‌ای در ایران تدریس شده است. گرفتن این ساز و نوازندگی آن تقریباً مانند سه‌تار است، اما تفاوت‌های ساختاری بسیاری دارد. کاسه این ساز دو بخشی است و یک بخش بزرگ‌تر از دیگری است. بر روی کاسه تار با پوست و چرم کشیده می‌شود و سیم‌های آن در جفت‌هایی قرار دارند. نوازندگی تار همیشه با مضراب خاصی انجام می‌شود، اما در سه‌تار می‌توانید هم از مضراب هم از ناخن‌های خود استفاده کنید.
گیتار
به طور طبیعی با انواع گیتارها آشنایی دارید و می‌دانید که این ساز نیز یک ساز زهی زخمه‌ای است که در دسته‌ی سازهای غربی قرار دارد و بدنه آن کاملاً از چوب ساخته شده است. سیم‌های گیتار تشکیلی از سیم‌های فلزی و پلاستیکی میباشد. در این ساز سیم‌های زیر آن از جنس پلاستیک میباشد. نوازندگی گیتار هم با ناخن و انگشتان صورت می‌گیرد و هم با پیک مخصوص. گیتار دارای 6 سیم با ضخامت‌های مختلف است و در دسته‌ی سازهای زهی صدا قرار دارد.
تنبور
تنبور نیز از سازهای زهی زخمه‌ای است که یک ساز سنتی محسوب می‌شود و در سبک‌های سنتی کاربرد دارد و یکی از قدیمی‌ترین انواع سازهای زهی زخمه‌ای است. دسته این ساز نسبت به سازهای قبلی بلندتر است و کاسه آن نیز کوچک‌تر و بیشتر به شکل گلابی است. معمولاً تنبورها را سه سیمه می‌سازند تا همان حالت قدیمی و سنتی خود را حفظ کنند.
انواع سازهای زهی آرشه‌ای
سازهای زهی آرشه‌ای، با استفاده از آرشه یا کمان، صدا تولید می‌کنند و گاهاً به صورت زخمه‌ای نیز نواخته می‌شوند. این نوع سازها بدون پرده یا فرت می‌باشند که در دیگر سازهای زهی وجود دارد. پرده‌ها بر روی دسته‌های سازها قرار می‌گیرند و وظیفه آنها تنظیم طول سیم‌ها است، اما در سازهای آرشه‌ای این امکان وجود ندارد و نوازنده باید به صورت مستقیم با سیم‌ها برخورد کند.
کمانچه
کمانچه نیز یکی از انواع سازهای زهی آرشه‌ای و یک ساز سنتی است. این ساز تراز با ویولن است، اما تفاوت‌هایی نیز دارد. کمانچه را بر روی زمین یا پایه‌ای که در انتهای آن قرار دارد، قرار می‌دهند و نوازنده باید به صورت نشسته آن را نواخته، که نام آن به تکامل یافته‌ی ساز رباب اطلاق می‌شود. کاسه‌ی اصلی این ساز به شکل کروی است و باعث افزایش تن صدای آن می‌شود. نوازندگی این ساز به صورت نشسته انجام می‌شود و نوازنده آرشه را با دست راست بر روی سیم‌های ساز قرار می‌دهد.
ویولن
ویولن نیز یکی از سازهای زهی آرشه‌ای است که با کشیدن آرشه روی سیم‌ها، نت‌ها نواخته می‌شود. آرشه‌های باکیفیت از دم اسب ساخته می‌شوند، اما آرشه‌های با موهای مصنوعی نیز وجود دارند. برای بهبود حرکت آرشه بر روی سیم‌ها، از پودری استفاده می‌شود که کمک می‌کند آرشه بهتر بر روی سیم‌ها حرکت کند. بدون این پودر، ممکن است در هنگام کشیدن آرشه، صدای مناسبی ایجاد نشود. ویولن بر روی شانه چپ قرار می‌گیرد و نوازنده با دست راست آرشه را روی سیم‌های ساز می‌کشد. این ساز به عنوان کوچکترین عضو خانواده سازهای زهی آرشه‌ای شناخته می‌شود.
انواع ساز زهی کوبشی
سازهای زهی کوبشی از جمله سازهای محبوبی هستند که جذب زیادی از علاقمندان را به خود اختصاص داده‌اند. این سازها با استفاده از ضربات برای تولید صدا شناخته می‌شوند. عموماً این سازها دارای دو مضراب هستند، یکی در دست چپ و دیگری در دست راست. استفاده از زه‌ها یا سیم‌های این سازها برای محکم‌تر بسته شدن نسبت به سایر سازهای زهی است. کشش بالای این سیم‌ها امکان تولید صدای زیبا حتی با ضربات کوچک را فراهم می‌آورد.
سنتور
سنتور، یکی از مشهورترین، محبوب‌ترین و پرکاربردترین سازهای زهی کوبشی است. هر سنتور دارای حدود ۷۲ سیم است که برای هر نت، ۴ سیم قرار دارد. برای هر نت، این ۴ سیم باید به صورت دقیق هم صدا باشند تا صدای آرامبخشی ایجاد شود. سه ردیف نت در سنتور قرار دارد که سیم‌های سمت راست صدای بم را تولید می‌کنند و سیم‌های مرکزی و چپ به ترتیب نت‌های زیرتر را تولید می‌کنند. همانطور که ذکر شد، کشش سیم‌های سنتور بسیار زیاد است، به طوری که تمامی ۷۲ سیم حدود ۴۰۰ کیلوگرم وزن را به بدنه‌ی ساز اعمال می‌کند.
معرفی انواع ساز بادی
سازهای بادی با استفاده از جریان هوا صدا تولید می‌کنند، که می‌تواند با دمیدن یا مکش هوا به وسیله دهان یا با استفاده از یک وسیله خارجی ایجاد شود. برخی از این سازها برای تولید صدا به همزمانی دمش و مکش هوا و یا فقط با دمش هوا اعتماد می‌کنند. سازهای بادی یکی از قدیمی‌ترین سازهای ساخته شده توسط انسان هستند. انسان‌های اولیه متوجه شدند که می‌توانند با دمیدن هوا به داخل شاخ و برگ درختان یا با سوراخ کردن آج و استخوان حیوانات صدا تولید کنند.
مدل های مختلف سازهای بادی:
سازدهنی یا هارمونیکا
این ساز بادی چوبی با دمش و مکش هوا به داخل ساز، صدا تولید می‌کند. برای تولید صدا در این ساز، لازم نیست که لب‌ها در قسمت دهنی لرزش کنند؛ با جریان هوا به زیر تیغه‌ها، ارتعاش تیغه‌ها و در نتیجه تولید صدا ایجاد می‌شود. مدل های مختلفی از ساز دهنی در فروشگاه آقای پیانو وجود دارند که می‌توانید آنها را بررسی کنید.
ساز بادی چوبی
این سازها به دو صورت بی‌زبانه و زبانه دار وجود دارند. در سازهای بی‌زبانه، صدا با نوسانات هوا ایجاد می‌شود، در حالی که در سازهای بادی چوبی زبانه‌دار، صدا به دلیل ارتعاش زبانه تولید می‌شود. این سازها در اندازه‌ها و مدل‌های مختلفی تولید می‌شوند، از فلوت کوچکترین آنها تا باسون بزرگ‌ترین آنها.
ترومبون
ترومبون جزو سازهای بادی برنجی است که ساختاری شبیه به ترومپت دارد، با این تفاوت که بزرگ‌تر از ترومپت است. ترومبون دارای یک اسلاید بزرگ است که برای تغییر نت‌ها به کار می‌رود به جای دریچه‌های موجود در ترومپت. حرکت این اسلاید شکل U و تغییر اندازهٔ آن عامل تغییر نت‌ها در این ساز میباشد.
فلوت
فلوت جزو سازهای بادی چوبی بی‌زبانه است، به این معنی که صدا فقط با نوسان هوا و تغییر آن تولید می‌شود و بدون لرزش قمیش انجام می‌شود. سازهای بادی برنجی با لرزش لب‌ها بر روی قسمت دهنی ساز، صدا تولید می‌کنند. این لرزش با همراهی دمش هوا به داخل ساز، صدایی زیبا و دلنشین را به وجود می‌آورد. این نوع سازها، شامل سازهایی مانند توبا، ترومبون و ترومپت هستند.
بدنهٔ این سازها ممکن است از جنس‌هایی نظیر برنج، نقره و مس باشد که مواد مورد استفاده بر جنس و صدای نهایی ساز تأثیر می‌گذارند. این سازها در دستهٔ شیپورها و ارکستر سمفونی قرار می‌گیرند، و وزن آنها بسته به کاربردهای مختلف از سبک تا سنگین متفاوت است.
سازهای بادی شستی دار
سازهای بادی شستی دار به سازهایی گفته می‌شود که برای اجرای نت‌ها از دمش هوا یا مکش و دمش هوا استفاده می‌کنند. برای تغییر نت‌ها از کلیدهایی استفاده می‌شود که صفحهٔ کلید آنها شبیه به صفحهٔ کلید پیانو یا ارگ است، با این تفاوت که همراه با فشار دادن هر کلید، هوا نیز به کار می‌رود.
ملودیکا
ملودیکا از انواع سازهای بادی شستی دار است که فقط با دمش هوا کار می‌کند. این ساز دارای یک لوله یا دهنی است که از آنجا دمش هوا به داخل ساز می‌رود. صفحهٔ کلید آن دقیقاً شبیه به پیانو است که با فشار دادن هر کلید، مسیر هوا به نت مورد نظر باز می‌شود.
سازهای کوبه‌ای
سازهای کوبه‌ای شامل سازهای سنتی و غربی هستند که برای نگه‌داشتن ریتم استفاده می‌شوند و کمتر برای اجرای ملودی‌ها به کار می‌روند. این سازها از طریق کوبیدن، کشیدن، مالش یا حرکاتی مانند خط کشیدن بر روی صفحهٔ خود به صدا در می‌آیند. سازهای کوبه‌ای معمولاً از جنس پوست طبیعی یا مصنوعی، و گاهی اوقات از پلاستیک‌های مقاوم ترساخته می‌شوند. اغلب بدنهٔ اصلی این سازها از چوب است، اما گاهی اوقات از پلاستیک یا فلز نیز ساخته می‌شوند.
تمبک
تمبک یکی از انواع سازهای کوبه‌ای است که با ضربه، مالش یا خط کشیدن به صدا در می‌آید. این ساز به نام‌های دیگری همچون تنبک، ضرب، و دمبک نیز شناخته می‌شود. تمبک برای نگه‌داشتن ریتم استفاده می‌شود و همچنین می‌تواند به صورت انفرادی اجراهای بسیار زیبا داشته باشد.
ساز تمبک به دلیل شکل جامی که دارد و تلط بالای دو دست، بر روی پا قرار می‌گیرد. این ساز با داشتن دوستداران زیادی به خاطر صدای بسیار دلنشین و متنوعی که تولید می‌کند، محبوبیت بسیاری را در بین سازهای کوبه‌ای به خود اختصاص داده است. از آنجا که تمبک قادر است صداهای با فرکانس‌های بالا و پایین را با لحن زیبا و دلنشین ترین شکل تولید کند، به‌ویژه برای اجراهای ملودیک و ریتمی متنوع مناسب است.
سازهای صفحه کلید دار
پیانو
یکی از معروف‌ترین و کامل‌ترین سازهای صفحه کلید دار، ساز پیانو است. این ساز موسیقی با استفاده از چکش‌های کوچکی که به وسیلهٔ فشار دادن کلیدها یا کلاویه‌ها به سیم‌های داخلی پیانو برخورد می‌کنند، صدا تولید می‌کند. در پیانو، هر کلید یا کلاویه وظیفهٔ نواختن یک نت خاص را بر عهده دارد و می‌توانید با استفاده از چند کلید به صورت همزمان، صداهای ترکیبی و زیبا ایجاد کنید. این ساز نیازمند تجربهٔ کوک شدن است و با اجرای مناسب، موسیقی‌هایی با تنظیمات مختلف و صداهایی شگفت‌انگیز تولید می‌کند.
معرفی سازهای الکترونیکی
در سازهای الکترونیکی، صدا با استفاده از پالس‌های الکتریکی تولید می‌شود که از حرکت دست شما بر روی کلید یا سیم شروع می‌شود. این پالس‌های الکتریکی سپس به اسپیکر یا باند ارسال می‌شوند تا صدا پخش شود و بدون آنها، هیچ صدایی احساس نمی‌شود.
گیتار الکتریک
گیتار الکتریک، یکی از سازهای الکترونیکی است که برای تولید صدا نیازمند یک آمپلیفایر یا تقویت‌کننده صوتی است. این نوع گیتار معمولاً به عنوان گیتار برقی هم شناخته می‌شود و بدون استفاده از آمپلیفایر و تقویت‌کننده، صدای غیرقابل فهمی از آن شنیده می‌شود.
جمع‌بندی
اکنون که به انتهای مطلب رسیدیم به خوبی با انواع ساز موسیقی آشنا شدید. به طور خلاصه پنج خانواده اصلی ساز وجود دارد که شامل سازهای زهی، بادی، کوبه‌ای، شستی‌دار و الکترونیکی است. این سازهای اصلی همگی دارای انواع مختلفی هستند؛ به عنوان مثال، سازهای بادی به سه زیردسته چوبی، برنجی و شستی‌دار تقسیم می‌شوند، و همچنین سازهای زهی نیز به سه زیردسته زخمه‌ای، آرشه‌ای و کوبشی تقسیم می‌گردند. هر سازی سبک و صدای خاص خود را دارد و اگر به دنبال خرید ساز هستید و می‌خواهید بهترین ساز را انتخاب کنید، در سایت آقای پیانو هم مقالات متنوعی در مورد این موضوع وجود دارد و هم بحث راهنمای خرید ساز وجود دارد که می‌توانید از آنها بهره مند شوید تا ساز مورد علاقه خود را پیدا کنید.
